Bringing food to New Zealand from Tonga

Ko e founga fo'oú

Kuo toki liliú ni mai 'e he Biosecurity New Zealand 'a e founga ki hono 'ave ha me'akaí mei Tonga ki Nu'usilá.

Kimu'a, na'e pau ke sivi' 'a e ngaahi puha me'akai kotoa pe 'e he kau 'Ofisa Kolonitini 'a Nu'usila 'i he'ene tū'utá ke fakapapau'I 'oku 'ikai 'ave ha me'a 'oku ikai ngofua. 'I he taimi ní, ko ho'o folau ki Nu'usilá mo ha me'akaí kuo pau ke sivi ia 'e he kau 'Inisipēkita 'a e Potungaue MAFFF 'a Tongá, kimu'a pea´ ke toki mavahe mei Tongá.

Ko ia 'ave 'a ho'o puha me'akaí ki he ofisi o e MAFFF 'i he Mala'evakapuna Fakavaha'apule'anga Fuaʻamotú 'i ha taimi fe'unga ke fakafaingamalie ki hono sivi meimei houa 'e tolu ki mu'a pea´ ke mavahé.

• He 'ikai tali ke sivi ha puha me'akai 'oku si'i hifo he houa 'e tahá 'a e taimi kimu'a pea mavahe 'a e vakapuná.

'E sivi 'e he kau 'Inisipēkita 'a e MAFFF 'a e me'a kotoa 'i he puhá. Ko e ngaahi me'a 'oku 'ikai ngofua 'e ala lava ke faka'auha ia pe ko ho'o foki mo ia.

'E tokanga'i mo fakapapau'i 'e he kau 'Inisipēkita 'a e MAFFF 'oku kofu milemila 'e he kau pāsesé  'enau ngaahi puha meakai kuo fakangofua ke folaú moia, pea fakapipiki ki he puha mo e sitika ko e fakamahino kuo “sivi o paasi”. 'E 'ave leva 'e he QQMD 'a e puhá ki he kānita 'i he mala'evakapuná ke fakakakato e ngaahi me'a 'oku fiema'u ki he folaú (check in). 

Fakapapau'i 'oku´ ke fa'o pē 'a e ngaahi me'a 'oku ngofua pea 'e vave ange ai 'a ho'o hū ki tu'á 'i ho'o tū'uta 'i Nu'usilá.  

Ko e hā 'a e ngaahi me'a 'oku ngofua?

Kuo pau ke ke fakapapau'i ko e me'akai pē 'oku ngofuá 'oku´ ke fa'ó. Pea fai hono sivi 'e he kau ngaue 'a e MAFFF 'o tali pea fakapipiki ki ai mo e sitika kuo paasi hono sivi, 'o 'uhinga ia ko e sivi ne fa'a fai ki he me'akai 'i Nu'usila 'e 'ikai ke toe fakahoko.

Ko e ni'ihi eni 'o e ngaahi me'akai 'oku talí:

• niu mata kuo 'osi hoka
• 'ufi, talo pea moe manioke kei mata kuo 'osi tele pe fohi
• me'akai foha kuo 'osi moho
• lau'i lū moho ('ikai 'i ai ha kakano'i manu)
• ika
• kava efuefu
• ngaahi me'akai kehe ka e tomu'a fakapapau'i ki he MAFFF

'E 'i ai pē ngaahi taimi 'e fiema'u ai ke kei fakahoko 'e he Biosecurity New Zealand hano toe sivi 'o ha ngaahi puha me'akai kuo fakapipiki ki ai e sitika . Pea e ala lava pe foki ke 'eke 'e he MAFFF ha totongi sivi, ka ki he fakaikiiki kātaki 'o vakai'i eni ki he kau ma'u mafai 'i Tongá.

'E fēfē kapau 'oku 'ikai tali 'eku me'akai?

'Oku 'i ai pe 'a e ngaahi me'akai 'oku tali ke fa'o he puha e fakapipiki ki ai e sitika, pea 'oku 'i ai a e ngaahi me'akai 'oku 'ikai ke tali 'ai a 'e malava ke tuku pe 'i Tonga pea me'akai 'e ni'ihi e malava ke 'ai hano tohi ngofua (Phytosanitary Certificate), ko e ngaahi me'akai ko ia 'e fiema'u ke fai hono sivi 'e he Biosecurity New Zealand 'i ho'o tu'uta ki Nu'usila.

Ko e hā 'a e ngaahi me'a 'oku ta'ofi?

'Oku 'i ai 'a e ngaahi me'akai 'oku 'ikai ke fakangofua 'e he Biosecurity New Zealand ke hū ki Nu'u Sila. Ko e ngaahi me'akai mo e koloa eni 'oku mātu'aki tapui (tapu mamafa) hono 'ave ki Nu'usilá:

• mei (moho pe mata pe fa'ahinga ngaahi pe 'o e mei)
• fua'i'akau mo e vesitapolo mata
• hone
• matala'i 'akau  mo e ngaahi kahoa  
• fu'u 'akau kakato mo e/pe ngaahi huli'i 'akau
• ngaahi me'a kehe ka e tomu'a fakapapau'i ki he MAFFF

Ko e ngaahi fakangatangata ko 'ení ke malu'i 'a e ngaahi ngoue mo e ngaahi ngāue'anga fakangoué, pea mo e 'ātakai fakaenatulá meí he ngaahi 'inisēkite mo e ngaahi mahaki maumaú,

Ko e ngaahi me'akai mo e koloa 'oku fakangatangata 'enau hū ki Nu'usilá 'i he malumalu 'o e CITES

(CITES: Convention on International Trade in Endangered Species)

'Oku lahi 'a e ngaahi monumanu/koloa fakaenatula 'oku si'isi'i mo tu'u ke mole atu he kaha'u pea 'oku tapui hono fakafolau ki Nu'usilá 'i he malumalu 'o e Aleapau Konivēsio Fefakatau'aki Fakavaha'apule'anga ki he Ngaahi Koloa Fakaenatula (CITES).  Ko ho'o tokoni ke ta'ofi hono fefakatau'aki 'o e ngaahi koloa ni mo e ngaahi koloa 'oku ngaohi mei ai, 'e tokoni ia ke fakatolonga 'a e ngaahi me'á ni mei ha'anau mole atu.

'Oku kau 'a Nu'usila ki he aleapau CITES. 'Oku kau ki he ngaahi me'a ko 'ení 'a e:

• maka feo, fingota, kele'a, fonu, kakano'fi fonu mo e tu'a'I fonu, vāsuva mo e toatahi.

Ki he ngaahi fakaikiiki fekau'aki mo e ngaahi koloa fakaenatula kuo faka'au ke mole, vakai ki he uepisaiti ko'ení:

• Department of Conservation website
• CITES website

Ki he ngaahi fakaikiiki 

• Telefoni ki he MAFF: 25427, MoF 25 629
• A'u atu ki he 'Ulu'i 'Ōfisi 'o e MAFF pe MoF:

• MAFF: Hala Vuna, Uafu Kuini Salote, Nuku'alofa